Zachowek stanowi istotny instrument prawa spadkowego, który ma na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy. W polskim systemie prawnym przepisy dotyczące zachowku uregulowano w Kodeksie cywilnym, a ich podstawową funkcją jest zapewnienie pewnej części spadku osobom, które zostały pominięte w testamencie lub zostały obdarowane w mniejszym stopniu.
Roszczenie o zachowek nie służy przeniesieniu własności określonego składnika majątku po zmarłym, lecz gwarantuje uprawnionym prawo do uzyskania rekompensaty pieniężnej. Instytucja ta ma charakter obligatoryjny – po spełnieniu przesłanek ustawowych, osoba uprawniona może skutecznie domagać się odpowiedniej sumy pieniężnej od spadkobierców testamentowych lub obdarowanych.
Czym jest zachowek i jaki jest jego cel?
Zachowek to pieniężne roszczenie, które przysługuje bliskim zmarłego w przypadku, gdy zostali oni pominięci w testamencie lub otrzymali mniej niż wynikałoby to z przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Jego głównym celem jest zapobieganie całkowitemu pozbawieniu środków do życia przez spadkodawcę najbliższych krewnych, zwłaszcza w sytuacjach, gdy testament faworyzuje jedną osobę lub zawiera znaczące darowizny na rzecz osób trzecich.
Instytucja zachowku opiera się na zasadzie ochrony rodziny i równowagi w przekazywaniu majątku po śmierci. Dzięki niej ustawodawca ogranicza pełną swobodę testowania, zapewniając ochronę interesów członków najbliższej rodziny, którzy z różnych powodów mogliby zostać pominięci przy dziedziczeniu.
Kto ma prawo do zachowku? Krąg uprawnionych
Do kręgu osób uprawnionych do otrzymania zachowku zaliczają się zstępni (dzieci, wnuki i dalsi potomkowie), małżonek oraz rodzice spadkodawcy – o ile byliby powołani do spadku z mocy ustawy. Osoby te mają prawo dochodzić zachowku w przypadku, gdy zostały całkowicie pominięte w testamencie bądź otrzymały świadczenia o wartości niższej od przysługującej im części zachowku.
W praktyce najczęściej z roszczeniem o zachowek występują dzieci zmarłego, które nie otrzymały spadku, ponieważ całość majątku została zapisana jednemu z pozostałych spadkobierców albo osobie niebędącej członkiem rodziny. Uprawnienie do zachowku nie przysługuje dalszym krewnym, takim jak rodzeństwo czy kuzynostwo zmarłego, nawet jeśli byli z nim blisko związani za życia.
Kiedy powstaje roszczenie o zachowek? Najczęstsze sytuacje
Roszczenie o zachowek powstaje w chwili otwarcia spadku, czyli z dniem śmierci spadkodawcy. Najczęstszą sytuacją prowadzącą do powstania takiego roszczenia jest sporządzenie testamentu, w którym spadkodawca pomija osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego, przekazując majątek wyłącznie jednej osobie lub podmiotowi spoza kręgu rodzinnego.
Drugim typowym przypadkiem jest dokonanie przez spadkodawcę za życia darowizn, które w sposób znaczny uszczupliły masę spadkową. Wówczas uprawnieni mogą dochodzić zachowku od obdarowanych, jeśli okaże się, że wartość pozostałego majątku nie wystarcza na pokrycie należnego im udziału.
Jak obliczyć wysokość zachowku? Podstawy i zasady
Wysokość zachowku oblicza się na podstawie wartości całego spadku, włączając wszystkie darowizny uczynione przez spadkodawcę, które zgodnie z przepisami wliczają się do schedy spadkowej. Następnie ustala się tzw. substrat zachowku, od którego wylicza się właściwy udział. Zasadniczo osobom uprawnionym przysługuje połowa wartości udziału spadkowego, który przypadłby im według dziedziczenia ustawowego. Jeżeli są trwale niezdolni do pracy albo małoletni – udział ten wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego.
W procesie obliczania uwzględnia się także darowizny przekazane za życia spadkodawcy oraz zapisy windykacyjne. Ważne jest, aby dokładnie oszacować wartość majątku spadkowego na dzień otwarcia spadku – uwzględniając ceny rynkowe składników majątku. Obliczenie zachowku wymaga znajomości zarówno przepisów, jak i danych dotyczących masy spadkowej.
Termin przedawnienia i dochodzenie roszczenia o zachowek
Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu z upływem pięciu lat od otwarcia spadku, czyli od daty śmierci spadkodawcy. Jeżeli spadkobierca dowiedział się o istnieniu testamentu dopiero później, termin biegnie od dnia ogłoszenia i otwarcia testamentu. Po upływie okresu przedawnienia roszczenie nie może zostać skutecznie dochodzone przed sądem.
Dochodzić zachowku można w drodze polubownych negocjacji z osobami zobowiązanymi do jego zapłaty albo – w razie braku porozumienia – poprzez pozew sądowy. W postępowaniu sądowym obowiązek wykazania uprawnienia do zachowku oraz jego wysokości spoczywa na powodzie. Niezbędne są wówczas dokumenty potwierdzające istnienie testamentu, wartość majątku oraz pokrewieństwo ze spadkodawcą.
Kiedy zachowek nie przysługuje? Wyjątki i wydziedziczenie
W polskim prawie istnieją przypadki, w których określone osoby mogą zostać skutecznie pozbawione prawa do zachowku. Główną przesłanką ku temu jest tzw. wydziedziczenie, które musi znaleźć się w testamencie wraz ze wskazaniem przyczyny. Przyczyny te obejmują m.in. uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, umyślne przestępstwo wobec spadkodawcy lub rażące niedopełnianie obowiązków rodzinnych.
Zachowek nie przysługuje także w sytuacji, gdy uprawniony zrzekł się dziedziczenia na podstawie umowy zawartej ze spadkodawcą za życia, został uznany za niegodnego dziedziczenia lub odrzucił spadek. W każdym przypadku brak prawa do zachowku musi wynikać z zaistnienia jednej z przesłanek wymienionych w ustawie i/lub z woli samego spadkodawcy.
Więcej praktycznych porad prawnych można znaleźć na stronie prawnik-bydgoszcz.pl.
Artykuł sponsorowany
